παιδικό θέατρο

Όλες οι μορφές του θεάματος (θέατρο, κινηματογράφος, τηλεόραση, τσίρκο κ.ά.) συνδέονται στενά με το παιδί, διότι συγκαταλέγονται στη ζωτικότερη κατηγορία για τα παιδιά, το παιχνίδι. Αν αρχίσουμε από το αρχαιότερο θέαμα του κόσμου, το θέατρο, είναι παλαιότατη η διαπίστωση της συνάφειάς του με το παιδικό παιχνίδι που, τουλάχιστον από μία άποψη, συνίσταται κυρίως στην ταύτιση του παιδιού με ήρωες, περιπτώσεις, περιπέτειες διαφορετικές από την αληθινή του ταυτότητα και την αληθινή του εμπειρία. Γι» αυτό και το παιχνίδι του θεάτρου είναι από τα αρχαιότερα παιχνίδια των παιδιών, που σιγά σιγά, με μια αυθόρμητη επεξεργασία και δημιουργία γεγονότων, επανέλαβαν τα εγχειρήματα των ενηλίκων, τις εκδηλώσεις της θρησκευτικής ζωής, τις εργασίες, τις εναλλαγές των εποχών, και ό,τι τα ενδιέφερε περισσότερο. Είναι φανερό πως μια τέτοια μορφή αφομοίωσης και διείσδυσης στον πραγματικό κόσμο γρήγορα θα κινούσε το ενδιαφέρον των παιδαγωγών. Από την άποψη αυτή μπορεί να ειπωθεί ότι το παραμύθι είναι το πρώτο παιδικό θέαμα, το παιδί μεταφέρεται νοερά στις περιπέτειες της Κοκκινοσκουφίτσας ή της Χιονάτης και των επτά νάνων και ξαναβρίσκει σε αυτές τον εαυτό του, συνειδητοποιώντας συγχρόνως το ίδιο του το συναισθηματικό και ηθικό δυναμικό καθώς και του κόσμου που το περιβάλλει. Άλλωστε π.θ., δηλαδή κανονικό θέατρο ή σκηνικές πράξεις στις οποίες συμμετέχουν παιδιά, συναντούμε από την αρχαιότητα αν και οι πληροφορίες γύρω από το θέμα αυτό είναι απλές υποθέσεις και δεν βασίζονται σε εξακριβωμένα στοιχεία. Κοντά στις μαριονέτες εκείνες που βρέθηκαν στους παιδικούς τάφους και οι οποίες φαίνονται να υπαινίσσονται κάποιου είδους σκηνική δράση, όπως ήταν π.χ. των νευρόσπαστων με τα οποία διασκέδαζαν τους άρχοντες στις γιορτές τους, ο Πλάτωνας στους Νόμους αναφέρεται σε παιδαγωγικές μορφές που θυμίζουν κατά κάποιον τρόπο το θέαμα. Στον Μεσαίωνα, τα παιδιά παρακολουθούσαν ή και έπαιζαν τα ίδια θρησκευτικά έργα και αναπαραστάσεις της ζωής των αγίων, ενώ στην Αναγέννηση έπαιζαν σε έργα μη θρησκευτικού περιεχομένου, αν πιστέψουμε αυτά που γράφει ο Καστιλιόνε αναφερόμενος στην παράσταση της Καλάντρα που έγινε στο Ουρμπίνο. Ο θρίαμβος όμως του π.θ. ήρθε με την Αντιμεταρρύθμιση, πρώτα χάρη στον Άγιο Φίλιππο Νέρι και ύστερα στους ιησουίτες και στους Σκολόπιους ιερείς. Όσο και αν η Ratio studiorum όριζε ότι οι τραγωδίες και οι κωμωδίες πρέπει να είναι μόνο λατινικές και σπανιότατες και ότι το θέμα έπρεπε να είναι ιερό και ευσεβές, σιγά σιγά το νεανικό θέατρο έγινε μια από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις των κολεγίων που ίδρυσαν οι ιησουίτες. Η ιστορία του θεάτρου οφείλει πολλά στην εμπειρία αυτή των ιησουιτικών σχολείων, σε ό,τι αφορά τόσο τη θεατρική παραγωγή όσο και τη σκηνοθεσία, καθώς επίσης και στα έργα του θεωρητικού και τεχνικού χαρακτήρα που παρήγαγε η εμπειρία αυτή. Πρέπει να προστεθούν ακόμα, σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του κλασικού χορού και του μπαλέτου, τα εγχειρίδια περί χορού που δημοσίευσαν τα κολέγια των ιησουιτών. Το κολέγιο Λουδοβίκος ο Μέγας στο Παρίσι, το κολέγιο των Ευγενών στην Πάρμα, το κολέγιο του Μονάχου, όπου οι ιησουίτες συγκρότησαν τον αρχαιότερο μόνιμο δραματικό θίασο των πριγκιπών της Βαυαρίας, όπως ειπώθηκε, είναι άλλοι τόσοι σταθμοί στην ιστορία του θεάτρου. Αυτή η εκπαιδευτική δραστηριότητα έσβησε μαζί με την εκδίωξη των ιησουιτών, αλλά άρχισε ξανά τον 19o αι. σε εντελώς άλλο επίπεδο από το θεατράκι του τάγματος των Σαλεσιανών, στο οποίο οφείλεται και μια αξιόλογη επιμορφωτική επίδραση στο θέατρο για το ευρύτερο κοινό, καθώς και η διάδοση της φιλοθεατρικής δράσης ως απασχόλησης στον ελεύθερο χρόνο. Το σαλεσιανό θεατράκι όμως αξίζει να μελετηθεί σε σχέση και με τις εξελίξεις που είχε –όταν διεδόθηκαν οι καινούργιες ποιητικές τεχνικές και τα οπτικά και ακουστικά μέσα– ώσπου να φτάσει να παρουσιάσει ενδιαφέρουσες μορφές καθολικού θεάματος, άξιου να φέρει σε απόλυτη επαφή ηθοποιούς και θεατές. Η ανανέωση της σύγχρονης αισθητικής καθρεφτίστηκε στο παιδικό θέαμα με τη μετάβαση από αυτό, που θεωρείται μορφωτική τέχνη και ψυχαγωγία, στην αντίληψη της εκπαίδευσης μέσω της τέχνης, γεγονός που οδήγησε με τον καιρό στη δημιουργία ειδικών θιάσων και παραστάσεων για παιδιά, μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. Όχι πια απλώς παιδιά-ηθοποιοί στο θεατράκι του σχολείου ή του φιλοδραματικού ομίλου ή ερμηνευτές στο θεατρικό παιχνίδι, ως μορφή της παιδικής παρατηρητικότητας και δημιουργίας και της δραματικής απόδοσης, ως τρόπος ανάγνωσης και κατανόησης ποιητικών ή θεατρικών κειμένων, αλλά αληθινές παραστάσεις τέχνης για παιδιά. Αυτή η κίνηση ξεκίνησε από το Young Vic του Λονδίνου και το Théâtre de la jeunesse et de Γ Enfance, που διευθύνει ο Λεόν Σανσρέλ στη Γαλλία. Ακολούθησαν πολυάριθμες παρόμοιες πρωτοβουλίες σε όλο τον κόσμο. Χάρη στην Ουνέσκο, μετά τον τελευταίο Παγκόσμιο πόλεμο, ιδρύθηκε ένα διεθνές κέντρο κινηματογράφου για τη νεότητα, με εθνικά παραρτήματα σε πολλές χώρες, με σκοπό να βοηθήσει την παραγωγή και τον προγραμματισμό καλλιτεχνικών ταινιών. Η Διεθνής Έκθεση Κινηματογράφου στη Βενετία έχει ιδρύσει ειδική διεθνή παρουσίαση ταινιών για παιδιά. Το ίδιο έγινε στις Κάννες και σε άλλα φεστιβάλ. Όσο για το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, και αυτές, σε όλο τον κόσμο, οργάνωσαν πλέον θεάματα και εκπομπές σε ορισμένες ώρες της ημέρας για παιδιά, ακριβώς όπως έγινε και στην εκπαίδευση, χάρη στις ειδικές εκπομπές σχολικού ραδιοφώνου και σχολικής τηλεόρασης. Τέλος, ο κινηματογράφος δεν αναπτύχθηκε μόνο ως διδακτικός ή μορφωτικός κινηματογράφος, αλλά δημιούργησε επίσης τις κινηματογραφικές λέσχες που παρουσιάζουν μεγάλη εξέλιξη. Το παιδικό θέατρο στην Ελλάδα. Εκείνοι που θα θελήσουν να ασχοληθούν με τη μελέτη των κειμένων π.θ. στη χώρα μας, θα αντιμετωπίσουν πολλές δυσκολίες. Όχι γιατί τα κείμενα αυτά είναι πολλά, αλλά επειδή πρέπει να περιοριστούν σε όσα υπάρχουν σε βιβλία. Αν θελήσουν να προχωρήσουν περισσότερο, τότε θα βρεθούν σε αδιέξοδο, διότι είναι αδύνατο, με όλη την καλή θέληση που διαθέτουν, να ενημερωθούν με το πλήθος των ανεκδότων θεατρικών κειμένων του είδους. Υπάρχουν κείμενα που γράφτηκαν σε κάποια περίσταση, με σκοπό να αποδοθούν από τους ερασιτέχνες ενός σωματείου, υπάρχουν άλλα που γράφονται κατά καιρούς για τις καθιερωμένες σχολικές παραστάσεις, υπάρχουν, τέλος, κείμενα, γραμμένα από τα ίδια τα παιδιά, για κάποια ομαδική εκδήλωσή τους. Σε όλα αυτά τα κείμενα δεν αποκλείεται να υπάρχουν και κάποιες αξιόλογες σελίδες, ωστόσο είναι δυσπρόσιτα για τον μελετητή. Ειδικά τα κείμενα που είναι γραμμένα από παιδιά, παρουσιάζουν έντονο, παιδαγωγικό κυρίως, ενδιαφέρον, όπως θα διαπιστώσει ο καθένας που θα προστρέξει σε αυτά. Δεν πρέπει ωστόσο να μας διαφεύγουν εκείνα που έγραψε η εκπαιδευτικός Ειρήνη Παϊδούση, η οποία δημοσίευσε πολλά του είδους: «τα κείμενα αυτά δεν προμηνούν συνήθως ταλέντα. Είναι απλώς προϊόντα αναλαμπών ταλέντου, που στη μετασχολική ζωή των συγγραφέων τους είναι πια παρελθόν...». Η μόνη εφικτή κριτική για τον έντεχνο λόγο ασκείται με βάση τα δημοσιευμένα και όχι τα ανέκδοτα κείμενα. Γι» αυτό και η κριτική των κειμένων του π.θ. δεν μπορεί να ασκείται παρά μόνο για όσα δημοσιεύθηκαν. Η διευκρίνιση αυτή είναι απαραίτητο να ολοκληρωθεί και με μιαν άλλη. Όταν αναφερόμαστε στην παιδική λογοτεχνία, δεν εννοούμε, βέβαια, το καθετί που γράφτηκε για τα παιδιά, αλλά αναζητούμε στα έργα αυτά την ποιότητα. Τα θεατρικά κείμενα για παιδιά, είναι αναπόσπαστο τμήμα της λογοτεχνίας αυτής. Επόμενο, λοιπόν, είναι vα αναζητήσουμε και σε αυτά την ποιότητα. Χωρίς αυτή, δεν είναι δυνατό να τα χαρακτηρίσουμε ως έντεχνα, ακόμα και όταν, κατά κάποιο τρόπο, είχαν ή έχουν μια οποιαδήποτε σκηνική επιτυχία. Η επιτυχία αυτή, που μπορεί να οφείλεται και στη σκηνική παρουσίαση, δεν εμπλουτίζει τα κείμενα, όταν αυτά είναι από μόνα τους, χωρίς αξιώσεις. Στο π.θ. –και υπάρχουν στην Αθήνα, αρκετοί θίασοι που απευθύνονται αποκλειστικά στους μικρούς θεατές– η εμπορικότητα ενός έργου δεν το καθιερώνει, δεν το εντάσσει δηλαδή στον έντεχνο λόγο. Δεν είναι, βέβαια, κανόνας η προΰπαρξη πολύχρονης καλλιέργειας ενός έντεχνου είδους ώστε να αναδειχθεί τελικά ο άξιος δημιουργός. Θα μπορούσαμε, ωστόσο, να υποστηρίξουμε, ότι οι ρίζες, το παρελθόν, η παράδοση αποτελούν αισθητική αναγκαιότητα για να ωριμάσει μια τέχνη. Και το νεοελληνικό π.θ., στον τομέα τουλάχιστον της συγγραφής, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, βρίσκεται στην ίδια ηλικία με το κοινό του, αν όχι στη νηπιακή. Το π.θ. άλλωστε στη χώρα μας, μόλις το 1981 απασχόλησε σοβαρότερα το επίσημο κράτος, με την εισαγωγή, κατά κάποιον τρόπο, της θεατρικής παιδείας στα σχολεία. Επιχειρώντας μία αναδρομή στα θεατρικά κείμενα παραλείπουμε εκείνα που προορίζονται για το κουκλοθέατρο, καθώς ανήκουν σε έναν άλλον τομέα, ο οποίος επιβάλλει ξεχωριστή αξιολόγηση. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι δεν θα ανατρέξουμε στις διασκευές, έστω και αν αυτές έχουν παιδαγωγική σκοπιμότητα γιατί μόνο τα πρωτότυπα, τα καθαρά πρωτότυπα θεατρικά έργα, θα μπορέσουν να συγκροτήσουν ένα μόνιμο δραματολόγιο στο οποίο να προσφεύγουν ηθοποιοί, εκπαιδευτικοί και παιδιά, για να διδάξουν ένα έργο ή ακόμα για να το διαβάσουν ως κλασικό, πλέον, ανάγνωσμα. Όταν ο Αριστοτέλης Κουρτίδης, ένας από τους πρώτους αξιόλογους παιδαγωγούς της χώρας μας, ασχολήθηκε με τη συγγραφή αφηγημάτων με τη μορφή διαλόγου, έγραφε, χωρίς ίσως να το επιδιώκει τις πρώτες σελίδες στην ιστορία του ελληνικού π.θ. Σήμερα βέβαια, οι διάλογοι αυτοί παρουσιάζουν μόνο γραμματολογικό ενδιαφέρον αλλά η γενικότερη σημασία τους δεν μπορεί vα αποσιωπηθεί. Ο δάσκαλος αυτός, που είχε και αναμφισβήτητα λογοτεχνικά προσόντα, κατανοούσε τις δυνατότητες του διαλογικού κειμένου ως προς την αμεσότητα του μηνήματός του προς τα παιδιά· γι» αυτό και θέλησε να την αξιοποιήσει όσο ήταν δυνατόν. Με αφετηρία τα διαλογικά κείμενα του Κουρτίδη και αρκετές ενδιαφέρουσες σελίδες θεατρικών κειμένων που συναντούμε στο παιδικό περιοδικό Διάπλαση των Παίδων –και σε αυτές ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κάνουμε όσον αφορά τα κειμένα της Λίλας Καρακάλου– το π.θ. αρχίζει την πορεία του στο χρόνο και στην υστεροφημία. Στη διαδρομή αυτή θα συναντήσουμε αρκετά γνωστά ονόματα συγγραφέων, που έγραψαν έργα για το π.θ. με επίγνωση της αποστολής του. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και αρκετοί που λογαριάζονταν ως κορυφαίοι στην εποχή τους, και που ουσιαστικά λησμονήθηκαν πια από το μεγάλο κοινό. Άλλοι που επιβίωσαν μέχρι την εποχή μας, δεν θα μπορούσαν ωστόσο να χαρακτηριστούν ως συγγραφείς παιδικών έργων γιατί η συμβολή τους στον τομέα αυτόν υπήρξε, ουσιαστικά πάρεργο. Σημαντικότερο παράδειγμα, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, κυρίως με την κωμωδία Οι απορίες της Μαρίκας. Εκείνος για τον οποίο το π.θ., και γενικότερα η παιδική λογοτεχνία, υπήρξε πραγματικά έργο, ήταν ο Γρ. Ξενόπουλος. Ο πολυγραφότερος, ίσως, νεοέλληνας συγγραφέας, τοποθέτησε το π.θ. στις σωστές διαστάσεις του, κατά το αρχαίο γνωμικό που ήθελε την Τέχνη να τέρπει αλλά συγχρόνως και να διδάσκει. Σήμερα, που το παιδί έχει πολλαπλά ενδιαφέροντα και ο κόσμος των εμπειριών του διευρύνθηκε, το π.θ. του Γρ. Ξενόπουλου αδυνατεί να συμβάλει στη μερική, έστω, εκτόνωσή του. Όμως για τον γραμματολόγο, που είναι υποχρεωμένος να μην κρίνει με τα μέτρα της εποχής του αλλά με εκείνα της εποχής που έζησε ο συγγραφέας, το θέατρο του Γρ. Ξενόπουλου, συγκριτικά προς την άλλη του προσφορά στο παιδί, λιγοσέλιδο, αποτελεί σταθμό. Το θέατρο αυτό, που καλύπτει και τη νηπιακή ηλικία με τον μονόλογο Πήγα στο σχολείο, αν σήμερα δεν διδάσκει πολλά, μπορεί ωστόσο ακόμα να τέρψει, τουλάχιστον ως απαρχή μύησης των παιδιών στον μαγικό κόσμο του θεάτρου. Το 1933 ιδρύθηκε στην Αθήνα ο Ερασιτεχνικός Θεατρικός Όμιλος του περιοδικού Παιδικός Κόσμος. Εμψυχωτής του ο Γ. Βλέσσα, ο οποίος έγραψε επίσης και κείμενα παιδικού θεάτρου. Στον Όμιλο αυτόν συνεργάστηκε και η Αντιγόνη Μεταξά, η κατοπινή θεία Λένα, που ίδρυσε αργότερα το Θέατρο του Παιδιού. Η προσφορά της Αντιγόνης Μεταξά στην καλλιτεχνική διαπαιδαγώγηση του παιδιού, υπήρξε αναμφισβήτητα δημιουργική. Στην προσπάθεια να αποκτήσουν δραματολόγιο π.θ. ποιότητας, θετική υπήρξε η συμβολή της Σοφίας Μαυροειδή - Παπαδάκη, που αφιέρωσε τη ζωή της στην υπηρεσία της Τέχνης και της Παιδείας, καθώς και του Στέλιου Σπεράντσα. Όμως από όλους αυτούς που πέρασαν στο Μεγάλο Άγνωστο, εκείνος που κατόρθωσε να μας αφήσει ένα κλασικό στο είδος του έργο είναι ο Βασίλης Ρώτας. Ο Ρώτας, με το Να ζει το Μεσολόγγι, ικανοποίησε τις αισθητικές απαιτήσεις εκείνων οι οποίοι θέλουν να βλέπουν στο πατριωτικό κείμενο μιαν αρμονική σύζευξη του εθνικού στοιχείου με τις προεκτάσεις του φιλελεύθερου στοχασμού. Στα κείμενα π.θ. που κυκλοφόρησαν σε βιβλία, εκείνο που θα αναζητήσουμε δεν είναι ούτε τον μόχθο, ούτε την αγάπη των συγγραφέων στα παιδιά, αλλά την ποιότητα και μόνο. Τα περισσότερα, ωστόσο, είναι άτεχνα όμως και τα άλλα, τα φαινομενικά έντεχνα, είναι συχνά εργαστηριακά, χωρίς άμεση πρόσβαση στους μικρούς αναγνώστες. Οι επαγγελματικοί θίασοι που απευθύνονται στα παιδιά έχουν διαρκώς πρόβλημα δραματολογίου. Δεν βρίσκουν εύκολα έργα νεοελλήνων κατάλληλα να δουν το φως της σκηνής. Πού οφείλεται αυτή η κατάσταση; Πρώτα απ» όλα στην έλλειψη συγγραφέων ικανών να επικοινωνήσουν άμεσα με τα παιδιά, θίγοντας σύγχρονα προβλήματα, προβλήματα δικά τους και όχι δικά μας. Δεν μιλάμε για την έλλειψη ενθάρρυνσης από επίσημους φορείς, διότι οι ταλαντούχοι συγγραφείς, ούτως ή άλλως, με την κρατική συμπαράσταση ή και χωρίς αυτήν, δεν παύουν να είναι ταλαντούχοι. Η κρατική συμπαράσταση είναι απαραίτητη σε άλλους τομείς: να αποκτήσει κάθε σχολείο τη δυνατότητα να ασχολούνται τα παιδιά με το θέατρο, να ενισχυθούν οι δάσκαλοι προς αυτή την κατεύθυνση. Η συγγραφή κειμένων είναι λειτουργία αυτόνομη, που λειτουργεί βέβαια σωστά όταν υπακούει στις κοινωνικές και πολιτικές επιταγές των καιρών και προωθεί με μηνύματα έντεχνα στο παιδί, τον ορθό προσανατολισμό του προς μια νέα, καλύτερη κοινωνία. Είναι, ωστόσο, παρήγορο ότι στα όσα διαπιστώσαμε για το χαμηλό επίπεδο των θεατρικών κειμένων, που προορίζονται για παιδιά, πρέπει να προσθέσουμε και τις φωτεινές εξαιρέσεις, τα κείμενα εκείνα, που όχι μόνο είναι ποιοτικά αλλά και ικανά vα αποτελέσουν την απαρχή, τον πυρήνα, ενός καλλιτεχνικά και παιδαγωγικά άρτιου δραματολογίου, αν φυσικά ενστερνιστούν το δίδαγμά τους συγγραφείς, έτοιμοι να θυσιάσουν εφήμερες δάφνες σε άλλους τομείς, ώστε να υπηρετήσουν το Μέλλον, το Παιδί. Από τα έργα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε δύο: το πρώτο Mια μέρα στο Γυμνάσιο της Έλλης Aλεξίου για μεγάλα παιδιά και το το Γαϊτανάκι της Ζωρζ Σαρή για μικρά. Τα έργα αυτά διαφέρουν ανάμεσά τους και ως δομή και ως γράψιμο. Στοχεύουν όμως εξίσου σωστά, εκφράζουν μία εποχή, είναι έργα ποιότητας. Όταν έγραψε η Έλλη Αλεξίου το έργο της, οι καιροί ήταν δύσκολοι. Από τότε άλλαξαν πολλά. Και οι συγγραφείς, κυρίως οι νέοι συγγραφείς που θα ήθελαν να στραφούν στο π.θ., μπορούν ανετότερα να εκφραστούν και ευκολότερα να κατορθώσουν την από σκηνής προβολή τους. Χρειάζεται κοπιαστική εργασία, μεγάλος ενθουσιασμός, ώστε vα αποκτήσουμε ευρύ παιδικό θεατρικό δραματολόγιο. Σκηνή από παιδικό θέατρο της αγγλικής τηλεόρασης. Η θεατρική σκηνή δε φοβίζει τους μικρούς ερμηνευτές των σχολικών παραστάσεων. Αντίθετα τα παρακινεί να κινούνται σ’ αυτήν με άνεση, που εκπλήττει συχνά τους μεγάλους. Σκηνή από θεατρική παράσταση με πρωταγωνιστές παιδιά έως 4 ετών. Τα παιδιά είναι ικανά να παίζουν άρτια και σε παραστάσεις που απαιτούν ερμηνευτικά και χορευτικά προσόντα. Στη φωτογραφία, μια σκηνή από επιθεώρηση που την ερμηνεύουν παιδιά.